Według danych WHO 1 na 8 osób na świecie (970 milionów) cierpi na różnego typu zaburzenia psychiczne (WHO, 2022). Zdrowie psychiczne jest kluczową choć często zaniedbywaną wartością w życiu człowieka. Najczęściej przedmiotem naszej troski bywa zdrowie fizyczne. Gdy ktoś doświadcza choroby somatycznej, częściej spotyka się ze współczuciem i zrozumieniem niż osoba doświadczająca kryzysu zdrowia psychicznego. Z wielu raportów wynika że Polacy najbardziej obawiają się raka. Lęk przed wystąpieniem choroby psychicznej plasuje się między chorobami zagrażającymi życiu (nowotworami, chorobami serca) a chorobami związanymi z silnymi negatywnymi emocjami (narkomanią czy chorobami wenerycznymi) (Glinowiecki, 2017). Przekonania jakoby osoby z zaburzeniami psychicznymi były zazwyczaj niebezpieczne dla otoczenia, albo że ich przyczyny tkwią w słabej woli osoby chorej, są tyleż powszechne co nieprawdziwe. W języku polskim nadal dominują pejoratywne określenia pod adresem osób zmagających się z problemami psychicznymi lub osobami chorymi psychicznie. Empatyczny stosunek wobec osób z zaburzeniami psychicznymi najczęściej okazują ci, którzy sami zmagali się z podobnymi problemami lub choroby doświadczył członek ich rodziny (EZOP II).

Kryzys cechuje się stanem dezorganizacji i zamieszania, stanowi reakcję na sytuację, która w percepcji osoby go doświadczającej jawi się jako niemożliwa do rozwiązania oraz staje na drodze do realizacji ważnych, życiowych planów. Nieudane próby poradzenia sobie z kryzysem prowadzą do pogorszenia funkcjonowania psychicznego i utraty wewnętrznej równowagi. Konsekwencją kryzysu, zwłaszcza po doświadczeniu traumy może być zespół stresu pourazowego (PTSD). Jest to nawracające doświadczenie stresu pojawiające się długo po wystąpieniu krytycznego wydarzenia.

Kryzys w niektórych przypadkach może mieć wymiar pozytywny i bywa czynnikiem wzrostu. Richard G. Tedeschi i Lawrence G. G. Calhoum nazywają pozytywne zmiany po doświadczeniu traumy, wzrostem potraumatycznym.

Jednocześnie warto tu wspomnieć, że istnieje szereg badań, wskazujących, że osoby studiujące częściej zmagają się z zaburzeniami psychicznymi, w porównaniu do tych, które nie zdecydowały się na kontynuację edukacji na uczelni wyższej (Balk i in.,2018; Karyotaki i in., 2020). Co może być tego powodem? Tu wymienić możemy m.in. presję akademicką i wysokie oczekiwania dotyczące osiągnięć, czas zmian życiowych i ważnych zadań rozwojowych (m.in. wchodzenia w związki), problemy finansowe, trudności w relacjach, niepewność przyszłości, próba aklimatyzacji, problemy społeczne i izolację czy dostęp do substancji psychoaktywnych (za: Baghurst i Kelley, 2014).

Zdrowie psychiczne

Zdrowie fizyczne jak i psychiczne powinny być traktowane z taką samą uwagą i dbałością.  Zdrowie  należy dziś traktować holistycznie, jest ono stanem  pełnego dobrostanu  fizycznego,  psychicznego,  społecznego  i  duchowego,  a  nie  jedynie  brakiem  choroby   czy  niepełnosprawności. Zdrowie najczęściej wiążemy z pojęciem dobrostanu, które można traktować jako wskaźnik jakości życia.

Zdrowie psychiczne przejawia się również w:

  • poczuciu własnej wartości
  • zdolności do własnego rozwoju
  • odpowiedzialności za swoje życie (decyzje, trudności, sukcesy)
  • zaangażowaniu w życie społeczne, pracę, związek. (https://pacjent.gov.pl/zapobiegaj/zadbaj-o-swoje-zdrowie-psychiczne)

Zdaniem Alberta Elisa, twórcy terapii racjonalno-emotywnej zdrową psychicznie jednostkę cechuje:

  1. Umiejętność dbania o własne dobro - człowiek zdrowy psychicznie postępuje w zgodzie z własnymi potrzebami. Respektując potrzeby innych ludzi, swoje stawia na planie pierwszym, przyjmując, iż jeśli nie zadba o siebie, to nikt za niego tego nie zrobi. Nie obwinia się masochistycznie, ani nie poświęca dla innych.
  2. Dobre przystosowanie społeczne. Człowieka zdrowego psychicznie cechuje towarzyskość. Stara się on utrzymywać dobre kontakty z innymi ludźmi, nie rani nikogo niepotrzebnie, angażuje się we współpracę, czasami zachowuje się altruistycznie, jest względnie stały w utrzymywaniu związków emocjonalnych. Przebywanie w grupie ludzi sprawia mu przyjemność.
  3. Autonomiczność. Osoba zdrowa przyjmuje odpowiedzialność za własne życie, ceni niezależność i choć pragnie czuć się akceptowaną przez otoczenie społeczne, to nie myśli, iż akceptacja ta jest niezbędna, aby być efektywną i dobrze funkcjonującą jednostką.
  4. Tolerancja. Ludzie zdrowi przyznają innym prawo do błędów. Nie przyjmują postawy potępienia, powstrzymują się od nierealistycznych oczekiwań i wymogów perfekcyjności.
  5. Akceptowanie dwuznaczności i niepewności. Jednostki dojrzałe emocjonalnie aprobują fakt, iż świat ma charakter probabilistyczny, w którym nic nie jest całkowicie konieczne i pewne. Potrafią więc traktować różne wydarzenia w kategoriach uczenia się.
  6. Giętkość myślenia. Ludzi zdrowych cechuje intelektualna giętkość, otwartość na zmiany. Są niedogmatyczni w poglądach — zmieniają je, gdy napotykają dowody, iż mogą być w błędzie.
  7. Myślenie naukowe. Osoby zdrowe są rozumowo obiektywne, racjonalne. Konstruują hipotezy na temat zachowań własnych i innych, są otwarte na zmiany.
  8. Zaangażowanie. Ludzie zdrowi psychicznie są zaabsorbowani tym, co dzieje się wokół nich, aktywnie starają się poznać ludzi, rzeczy, idee. Zwykle dążą do lepszego życia, stawiają przed sobą kreatywne cele.
  9. Podejmowanie ryzyka. Osoby zdrowe stawiają sobie pytania o cele życiowe i starają sieje realizować nawet wówczas, gdy łączy się to z ryzykiem niepowodzenia.
  10. Samoakceptacja. Ludzie zdrowi akceptują siebie w pełni i bezwarunkowo.
  11. Hedonistyczne nastawienie do życia. Ludzie dobrze przystosowani poszukują w życiu przyjemności — zarówno doraźnej, jak i przyszłej. Nie dążą do przyjemności, gdy przewidują przyszłe konsekwencje negatywne. Nie wybierają cierpienia w nadziei, że przyszłość będzie lepsza.
  12. Braku perfekcjonizmu i utopijnych poglądów. Zdrowi ludzie akceptują fakt, że zarówno oni sami, jak i inne osoby nigdy nie będą działać w sposób perfekcyjny; jest to wartość, której osiągnięcie nie jest możliwe. Nie oczekują więc, że uzyskają całkowitą radość i szczęście, podobnie jak nie spodziewają się całkowitego ich braku, wyrażającego się w doświadczaniu lęku, depresji, poniżenia i wrogości.
  13. Przyjmowanie odpowiedzialności za własne trudności. Ludzie zdrowi nie obwiniają innych osób, ani warunków społecznych, za własne niepowodzenia, kłopoty, autodestrukcyjne myśli, uczucia, zachowania (Jakubowska, 1994)..

Choć postulaty stworzone przez Ellisa są wyłącznie propozycją zbudowana w oparciu o własne doświadczenia terapeutyczne, warto odpowiedzieć sobie na pytanie czy odczuwamy, że mogą one znajdować potwierdzenie w naszym codziennym życiu a jeśli tak, to w jakim stopniu je realizujemy.

Problemy psychiczne

Z badań Instytutu Psychiatrii i Neurologii wynika, że co czwarty Polak potrzebuje pomocy psychologicznej lub psychiatrycznej.

Na świecie co 3 sekundy ktoś podejmuje próbę samobójczą, co 40 sekund - traci z tego powodu życie. Rocznie w wyniku samobójstwa umiera na świecie ponad 800 000… (WHO, 2019). W zamachach samobójczych ginie około 2100 osób dziennie a prób samobójczych jest 15 razy więcej) (WHO, 2019). Samobójstwo jest drugą najczęstszą przyczyną śmierci wśród 15-29-latków na świecie (WHO, 2014). W Polsce każdego dnia 15 osób popełnia samobójstwo, rocznie ponad 5000 - to więcej niż ginie w wypadkach samochodowych. Dlatego ważne jest aby dostrzegać sygnały złego samopoczucia i na tyle ile jesteśmy w stanie podejmować działania wspierające osobę w złym stanie psychicznym.

Objawy kryzysu psychicznego

Słowo kryzys - z greckiego κρίσις „krisis” oznacza punkt zwrotny w biegu zdarzeń, walkę pod presją czasu (Reber, 2000). Zatem kryzys stanowi zakłócenie normalnego biegu zdarzeń, wymaga ponownej oceny sposobów myślenia i działania. której się nie spodziewamy

Jest to sytuacja, której nie jesteśmy na nią przygotowani, w naszym mniemaniu całkowicie uniemożliwi nam realizację ważnych celów lub zaspokajanie jakichś ważnych potrzeb grożąc "niepowetowaną stratą".  Kryzys jest sytuacją, której w naszym mniemaniu nie jesteśmy w stanie stawić czoła z powodu braku zdolności do reorganizacji myślenia czy działania. Istotą kryzysu jest to, że nie istnieje żadne obiektywne zdarzenie, którego konsekwencje w postaci siły reakcji i dezorganizacji osoby nim dotkniętej dałoby się przewidzieć.

Kryzys to czasowy stan nierównowagi psychicznej, charakteryzujący się złożoną symptomatologią, wywołany przez sytuację kryzysową, wymagający istotnych zmian i rozstrzygnięć. Stan ten może przyjmować postać przewlekłą lub ostrą (Grodecka i in., 2013 s.7)

Sytuacja grożąca kryzysem – należy przez to rozumieć sytuację doświadczania zdarzenia krytycznego, np. zdarzenia losowego, klęski żywiołowej, ryzyka samobójczego, przemocy lub innych sytuacji wywołujących poczucie zagrożenia lub krzywdy, w których nie rozwinęły się jeszcze pełne symptomy kryzysu (Grodecka i in., 2013 s.7)

Dynamika kryzysu wg. G. Caplana:

  • Faza konfrontacji z wydarzeniem wywołującym kryzys (faza chaosu). Fazę tę cechuje poczucie nieskuteczności wykorzystywanych dotąd sposobów radzenia sobie, poczucie  braku zasobów i nieefektywności zewnętrznych źródeł pomocy. W efekcie, pojawia się intensywna reakcja emocjonalna charakteryzująca się głównie wzrostem napięcia, obecnością niepokoju i lęku.
  • Faza gwałtownej utraty równowagi: przekonanie, że nie jest się w stanie poradzić sobie z zaistniałą trudnością. Dominuje doświadczenie bycia pokonanym, utraty kontroli nad własnym życiem. To powoduje dalszy wzrost napięcia i jednocześnie oddziałuje destruktywnie na poczucie własnej wartości jednostki.
  • Faza mobilizacji, uruchamiania wszelkich dostępnych zasobów i sił psychicznych osoby. Tutaj możliwe są dwie dalsze ścieżki: albo pokonanie kryzysu i odzyskanie przedkryzysowej równowagi lub pozorne uporanie się z problemem przy wykorzystaniu mechanizmu zaprzeczania co stwarza zagrożenie przejścia kryzysu w stan chroniczny. Jeżeli żadna z tych możliwości się nie ziści – następuje przejście do następnego etapu.
  • Faza dekompensacji, jest rezultatem niemożliwego do wytrzymania napięcia. Dochodzi do zniekształcenia postrzegania, poczucia wewnętrznego chaosu. W relacjach interpersonalnych może dojść do wycofania się z kontaktów. Pojawiają się również zachowania ,,wentylacyjne" (przynoszące doraźną ulgę, lecz nie służące konstruktywnej adaptacji), które mogą mieć charakter agresywny, autoagresywny (zachowania suicydalne) lub prowadzić do nadużywania substancji zmieniających nastrój (alkohol, narkotyki) (Grodecka i in, 2013, s.10)

W jak sposób funkcjonuje osoba w kryzysie?

W obszarze uczuć pojawiają się trudne emocje, dominują: złość, żal, lęk, smutek, strach, wściekłość, rozpacz, zwątpienie, bezsilność, osamotnienie, poczucie izolacji, ból, bezradność, poczucie winy, wstyd, poczucie zagrożenia, nadzieja, zwątpienie, apatia, tęsknota. Może występować poczucia winy, osamotnienia, bezsilności.

W sferze myśli pojawiają się treści wyrażające zagubienie, np. trudności jasnego formułowania sądów, racjonalnego opanowania sytuacji, np.: To koniec; Beznadzieja; To niesprawiedliwość; Dłużej nie wytrzymam; Chyba zwariuję; Musi być jakieś wyjście; Co jeszcze może mi się przydarzyć?; Jestem do niczego; To moja wina; Co inni pomyślą?; Nie ma wyjścia. Może dojść do zmniejszenia bądź utraty zdolności realistycznej oceny rzeczywistości na rzecz myślenia życzeniowego lub katastroficznego, w tym do myśli rezygnacyjnych i samobójczych. Charakterystycznym objawem kryzysu jest też utrata zdolności do koncentracji uwagi, zapamiętywania i wydobywania z pamięci. Jeśli osoba w kryzysie nie otrzyma właściwej pomocy i nie odczuje ulgi

Zachowanie osoby w kryzysie często jest nieskoordynowane i impulsywne, czasem destrukcyjne i autodestrukcyjne, bywa też niespójne z przeżywanymi emocjami. Taka osoba może być agresywna, nadużywać lekarstw, alkoholu, wycofać się z kontaktów z innymi osobami, być niezdolne do wykonywania codziennych czynności życiowych, rezygnować z przyjemności, przejawiać reakcje nadmierne, podejmują zachowania ryzykowne i próby samobójcze.

Doświadczanie kryzysu tak naprawdę ma wpływ na funkcjonowanie całego organizmu, co może objawiać przejawiać się problemami ze snem (zarówno bezsenność lub nadmierna senność), problemami z jedzeniem (utrata lub wzmożenie apetytu), brakiem sił, zmęczeniem, bólem głowy, brzucha, lędźwi, mięśni, napięciem, potliwością, częstymi infekcjami.

Opracowanie:

dr Agata Rudnik

Doktor nauk społecznych, absolwentka psychologii i dziennikarstwa na Uniwersytecie Gdańskim, ukończyła też liczne kursy, szkolenia i studia podyplomowe w tym m.in. z psychologii transportu i skandynawistyki.  Obecnie w trakcie specjalizacji z psychologii klinicznej (dzieci i młodzieży). Realizowała staże i stypendia m.in. w Karolinska Institutet, Uniwersytecie Sztokholmskim, University College London, Birkbeck, University of London oraz na Uniwersytecie Edynburskim. Inicjatorka i dyrektorka Akademickiego Centrum Wsparcia Psychologicznego Uniwersytetu Gdańskiego, adiunkt w Zakładzie Psychologii Klinicznej i Zdrowia w Instytucie Psychologii UG, psycholożka m.in. w Szpitalu MSWiA w Gdańsku.  Przygląda się i bada przede wszystkim jakość życia uwarunkowaną stanem zdrowia oraz to, jak możemy zadbać o nasz dobrostan.

dr Marcin Szulc, prof. UG

Profesor Uniwersytetu Gdańskiego, nauczyciel akademicki i psycholog w Zakładzie Psychologii Osobowości i Psychologii Sądowej. Pełni funkcję psychologa - doradcy w Biurze Rzecznika praw i wartości akademickich Politechniki Gdańskiej. Redaktor w czasopismach naukowych. Zainteresowania naukowe koncentruje wokół problematyki zagrożeń społecznych ze szczególnym wskazaniem na mechanizmy powstawania uzależnień, leczenie nałogów, przemoc i mobbing, resocjalizację nieletnich sprawców przestępstw oraz problemy okresu dorastania. Prowadzi spotkania edukacyjne dla rad pedagogicznych, rodziców oraz młodzieży. Jest autorem publikacji z zakresu psychologii zagrożeń społecznych.


Źródło: L. Kicińska, J. Palma, Szkolny system wsparcia uczniów po próbie samobójczej, Biblioteka Suicydologiczna, t. III, Warszawa 2023.

Więcej cennych materiałów edukacyjnych: platforma pomocowo-edukacyjna Życie Warte Jest Rozmowy www.zwjr.pl